ผศ.ดร.สิตางศุ์ พิลัยหล้า ภาควิชาวิศวกรรมทรัพยากรน้ำ
อาจารย์คณะวิศกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์
ตอนนี้มีสิ่งที่เกิดขึ้นมาเป็นนวัตกรรมที่เรียกว่าฝายดักตะกอน ซึ่งท่านผู้แทนกรมทรัพยากรน้ำให้ข้อมูล ซึ่งเป็นหน่วยงานที่มีความเชี่ยวชาญในการก่อสร้างฝาย งานหลักของกรมทรัพยากรน้ำ คืองานฟื้นฟูและรักษาระบบนิเวศ ฝ่ายที่ท่านสร้าง มีคุณูปการ แต่ไม่ใช่เรื่องนี้
เราพูดถึงแนวคิดของการที่จะแก้ปัญหาการปนเปื้อนในน้ำกก อันเนื่องมาจากเหมืองแร่ที่อยู่ต้นน้ำ และมีการปนเปื้อนที่มีการพิสูจน์ทราบทางวิทยาศาสตร์อย่างชัดเจนว่าน้ำปนเปื้อน ปลาปนเปื้อนอย่างชัดเจน การใช้ฝ่ายดักตะกอนช่วยไม่ได้ค่ะ มันอันตรายมากกว่านั้น เมื่อมีคนคิดว่ามันใช้ได้ มันอันตรายมากกว่านั้น เมื่อแม้กระทั่งรมช. บอกว่าฝายดักตะกอน หรือฝายชั่วคราวที่จะสร้างขึ้นเป็นเรื่องราวที่ดี เพราะว่าสร้างได้เร็ว พังแล้วสร้างใหม่ได้อีก มีใครคิดว่ามันเป็นเรื่องราวที่ดีทางแล้วสร้างใหม่ได้อีก และมันเป็นสิ่งที่ควรสร้างบ้างคะ ฝายดักตะกอนที่เป็นฝายชั่วคราว สร้างได้เร็ว
คำว่าชั่วคราว แปลว่าพังได้
สมมติว่ามันแบบตะกอนได้จริงอย่างที่พูด ไอ้ที่อยู่หน้าฝ่ายนี้คืออะไรละคะ นึกออกมั้ยคะ ไอ้ตะกอนพวกนั้นคืออะไรคะ คือสารพิษ
ในฤดูน้ำหลาก มันพังแน่นอน นึกถึงน้ำท่วมเชียงรายปีที่แล้วออกใช่ไหมคะ ไอ้ฝ่ายชั่วคราวพวกเนี้ย หน้าน้ำปกติยังไม่รู้ว่ามันจะรับได้ขนาดไหน มันพังแน่นอน พังแล้วเราคิดไปจนจบรึยัง ว่าเราจะทําไงกับตะกอนพวกนั้น ยังไม่ได้คิด แล้วไอ้ฝายพวกนี้ ที่เราเห็นอยู่ทั่วไปในประเทศไทยเนี่ย ฝ่ายพวกนี้เนี่ย ทําหน้าที่กักน้ำเป็นช่วงๆที่ผ่านมา โดยวัตถุประสงค์หลักคือเพื่อการเพาะปลูก เพื่อการชลประทาน ดักน้ำเป็นช่วงๆ ตัวมันไม่เคยมีวัตถุประสงค์เพื่อที่จะดักตะกอน
แต่ถามว่าทําไมตะกอนถึงโดนดัก มันเป็นเรื่องปกติอยู่แล้วค่ะ ที่มีอะไรไปกั้นน้ำ แล้วตะกอนมันจะถูกดัก แต่ว่าไอ้โลหะหนักพวกนี้ มันไม่ได้มากับตะกอนใหญ่เท่านั้น แต่มากับตะกอนละเอียด นึกถึงผงชอล์กเขียนกระดาน ที่เราตบแปรงลบกระดานแล้วมันขาวฟุ้ง ผงพวกนี้อยู่ในแม่น้ำ และไอ้ผงพวกเนี้ยมันสามารถที่จะนําพาโลหะหนักไปได้กับมัน โดยที่มันไม่สามารถจะตกตะกอนได้แม้ผ่านไปร้อยปี
แม้กระทั่งฝายพวกนี้เนี่ยที่มีล็อคบูมเอาไว้กันหมาเน่า เอาไว้กันศพคนตายลอยมาเอา ไว้กันไม้ไผ่ กันผักตบชวาเนี่ย แต่มันกันอนุภาคของสารโลหะหนักพวกนี้ไม่ได้ แม้กระทั่งหินแกรเบียน ที่เอาไว้ริมฝั่งเพื่อกันการกัดเซาะมันกันพวกนี้ไม่ได้นะคะ
เพราะฉะนั้นเราจะฝากความหวังอะไรไว้ได้กับฝายดักตะกอน ซึ่งวัตถุประสงค์ของมันไม่ใช่ ถามว่าฝายดักตะกอนที่ต้องอยู่ท้ายเหมือง ในการที่จะลดการปนเปื้อนของเหมืองมีมั้ย มี แต่ในประเทศไทยเคยมีหรือยัง? ตอบว่ายัง
ประเทศไทยยังไม่เคยมีใครที่มีความรู้ในการที่จะออกแบบฝายพวกนี้ เพราะมันไม่เคยมีในประเทศไทย แต่ต่างประเทศมีไหม มี เพราะฉะนั้นถ้าจะทําอะไร กลับมาที่คอนเซปต์ก่อนว่า คุณเข้าใจรึเปล่าว่าฝายดักตะกอนที่อยู่ท้ายเหมืองเนี่ย มันหน้าตาเป็นยังไง มันไม่ใช่ฝายที่มีในประเทศไทยแล้วมันไม่ใช่ฝายชั่วคราว และมันไม่ควรจะเป็นฝ่ายชั่วคราวที่สร้างง่ายสร้างเร็ว พังแล้วสร้างใหม่ได้อีกแล้ว
ถามว่าเรื่องของพื้นที่ชุ่มน้ำ wetland ใช้ธรรมชาติ ใช้กระบวนการบําบัดแบบชีวภาพดีไหม ตอว่า ดี แต่ถามว่าคุณมีเวลาให้มันเท่าไหร่ จะเอาแก้มลิงที่ไหนไปเก็บมัน แก้มลิงที่มีในธรรมชาติที่เมื่อก่อน ตอนนี้ใช้น้ำ ใช้ประโยชน์น้ำได้ อ๋อ จะเอาน้ำพิษไปลงไปฝากมันเหรอ เอาไปฝากมันเสร็จแล้วปลูกต้นกก ต้นหญ้า ต้นอะไรต่างๆ การใช้ประโยชน์หมดไป ใช้ไม่ได้อีกเลย คุณมีเวลาให้มันนานเท่าไหร่ ในการให้มันดูดซับสารพิษพวกนั้น ที่เลยก็พูดเรื่องนี้ ถามว่าทุกวันนี้ทําได้รึเปล่า ตอบว่าทําไม่ได้
เพราะฉะนั้นสิ่งที่ต้องทําอย่างแรกที่สุด ไปหยุดที่ต้นทางของมลพิษให้ได้
ต้องรู้ขอบเขตให้ได้ว่าแม่น้ำเนี่ยปนเปื้อนเป็นระยะทางเท่าไหร่ ตะกอนที่อยู่ในท้องน้ำเนี่ย ลึกลงไปกี่เซนต์ พืช ดินปนเปื้อนขนาดไหนแล้ว แล้วหาวิธีที่จะฟื้นฟูระยะสั้น ระยะกลาง ระยะยาว ชาวบ้านที่เคยใช้น้ำ แม้กระทั่งนักโทษ (ที่เรือนจำดอยฮาง) เอามาตรวจเลือดให้หมดเลย ป่วยไปขนาดไหน รับโลหะไปขนาดไหน อันนี้เป็นวิธีมาตรการระยะสั้น ที่ต้องทําอย่างเร่งด่วน
ที่เราพูดถึงกันนี่คือน้ำปนเปื้อนเฉพาะสารหนู รู้หรือยังว่าน้ำปนเปื้อนอะไรบ้าง ไม่รู้เป็นข่าวดีหรือข่าวร้ายมันไม่ได้ปนเปื้อนแต่สารหนู ผลทางวิทยาศาสตร์ที่อาจารย์เคยเห็นแล้วคือ สารหนู ปรอท และพอเรเดียม ปลาแข้ที่เป็นมะเร็ง กินแล้วคนจะป่วยหรือ แต่ที่วางใจได้อย่างนึง คือปลาพวกนี้มีแรเอิร์ธ มี พอเรเดียม ที่มันกินเข้าไปเสร็จแล้ว มันเก็บไว้ในตัวมาแล้ว มันเป็นหมัน ความเป็นมะเร็งของมันจะไม่ส่งต่อถึงลูกหลาน เพราะตัวมันเป็นหมัน มันเป็นข่าวดีหรือข่าวร้ายคะ?
โลหะหนักที่อยู่ในแม่น้ำ เรายังไม่รู้ด้วยซ้ำว่ามันมีอะไรขนาดไหน เพราะฉะนั้น แต่ว่าอย่างแรกตอนนี้คือที่เราเดินมาด้วยการจะใช้งบในการสร้างฝายดักตะกอนแล้วเรา วางใจ เราไว้ใจ เรามีความหวังว่ามันจะดักได้ แต่มันดักตะกอนไม่ได้ และมันไม่ใช่วิธีนี้ที่จะแก้ปัญหามลพิษในแม่น้ำ
หมายเหตุ – บันทึกจากงานปอยหลวงปิดเหมือง (ฟื้นฟูแม่น้ำกก สาย รวก โขง) ครั้งที่ 2
โดย เครือข่ายประชาชนปกป้องแม่น้ำกก สาย รวก โขง
21 มิถุนายน 2568
